Aida Operası Nasıl Doğdu?

Padişahların Opera Merakı

Opera, Avrupa’da ilk defa dinsel törenlerde, düğünlerde ve daha sonra da çeşitli küçük gösterilerde adım adım sergilendikçe yaygınlaştı. Yaygınlaşan bu sanat akımı zaman içinde bir taraftan gelişip çeşitlenirken, diğer taraftan değişimin bir enstrümanı olarak bugünkü algıladığımız bir sanat alanına dönüştü. Operanın ilerleyişi sanat tarihi içinde sosyal çevreyi etkilerken aynı zamanda icra edildiği toplumların kültürlerini yansıtan bir öge olarak da önemli bir zemini oluşturdu. 1597 yılında İtalya’nın Floransa kentinde sahnelenen ve ilk opera eseri olan “Dafne”, Avrupa’da opera sanatının hızla gelişip tanınmasını sağladı. İşte bu dönemde Avrupa’ya gidip gelen Osmanlı büyükelçilerinin operayla tanışıp, bu sanatı sefaretnamelerinde bahsetmeleri ile başlayıp, 18. ve 19. Yüzyıllara değin büyükelçileri etkileyen operanın sefaretnamelerde yer almasını sürdürmesi, artık Osmanlı önde gelenlerinin bu sanatı benimsemesine ve sempatisine neden olmuştu.

  1. Yüzyılda operaya karşı başlayan merak kısa sürede meyvelerini vermiş ve 1797’de Padişahı III. Selim, Topkapı Sarayında yabancı bir topluluğa opera temsili verdirmesiyle tarihe geçmişti. Yapılan araştırmalar Osmanlının opera gündemini yakından takip ettiği ve hatta Verdi operalarının İtalya’daki dünya prömiyerlerinden bir ya da birkaç yıl sonra İstanbul’da temsil edildiği tarihi kayıtlarda mevcuttur.

Opera Saray'ın Gündeminde Önemli Bir Yer Ettiğinde Tanzimat Dönemi'de Dönemin Padişahlarının Bu Etkinlikleriyle Anılacaktı ve Şehre Üç Tiyatro Açıldı

Osmanlı padişahlarının ve dönemin aydınlarının Avrupa’da gerçekleşen opera merakı, zaman içerisinde özellikle Tanzimat Döneminden sonra kurulan tiyatrolarla desteklenerek ilerlemeye başladı. Bunların başında Saray Tiyatrosunun yanı sıra, gayri-Müslimlere ait Bosko, Naum ve Gedik Paşa Tiyatroları Osmanlı topraklarında bu miladı başlatan ilklerdendi. 

Opera Bu Dönemden Sonra Padişahların Batılılaşmanın Bir Gereği Olarak Görünmeye Başladı

Osmanlı padişahları operayı batılılaşmanın bir gereği olarak gördüğünden desteklemiş, batı sanatının ülkenin başkentinde sergilenmesinde bir çekince görmemişti. Bu paralelde devlet adamları da tiyatrolara yapılan temsilleri destekleyerek bu sanata karşı bir heyecan uyandırması, o günden bu güne atılan temellerdi… Tiyatro salonlarının öncelikli müdavimi olan gayri-Müslimlerin opera sanatına katkısı, desteği ve yarattıkları talep, o zamanlarda belli bir kitlenin çok heyecan duyup benimsendiği bir sanat olarak artık kendine yer bulmuştu.

Osmanlı'da Türk Operasının Temellerini İtalyan Besteci Giuseppe Donizetti Attı

Türk operasının temellerinin atılmasına neden olan İtalyan besteci Giuseppe Dpnizetti’nin büyük kardeşi Giuseppe Donizetti gelmektedir. Donizetti, sarayda 28 yıl çalışmış, Osmanlı’da batı tekniği ile işlenmiş, çok sesi müzik ve eserlerinin uygulanıp anlaşılmasına öncülük etmiştir. Enderun-u Humayun ağalarından seçtiği elemanlarla ilk bando mızıkasını da kurmuştur. Mehteran’ın yerini alan ordu bandosu, böylece Osmanlı’da kültürel değişimin bir miladı olarak da öz kültürüne kapısını kapayan yeni bir yolculuğa başlamıştır.

Opera Sevdası Saray Bandosu'nun Mehteran’ın Yerini Almasına Sebep Oldu

Saray Orkestrasını İtalyan Besteci Donizetti Kurdu

Donizetti İlk saray orkestrasının kuruluşuna büyük emek vermiştir. ve Fakat sarayda onunla birlikte çalışan, İtalya’dan gerek hocalar gerekse enstrümanlar da getirilmiş ve Sarayda verilen ilk opera Donizetti’nin verdiği eğitimler sayesinde gerçekleşmiştir.[1] 

 

Aida Operası Nasıl Doğdu?

 Aida Operası’nın yazılma süreci, Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma dönemine rastlamaktadır. Bunu çok iyi gören özellikle batılı devletler, yeni topraklar, sömürgeler edinme peşinde koşup ganimetlerini çoğaltma arzusu ve aynı zamanda stratejik olarak birbirlerine olan üstünlüğü, yetkinliği, gücü göstermek adına harekete geçtiler. Özellikle Mısır topraklarında ve Nil boylarında çok karışık, stratejik politikalar güttüler. İşte henüz böyle bir dönemde, Mısır toprakları Osmanlı egemenliği altındayken, Mısır'ı yönetmekle görevlendirilmiş Mısır Hidiv'i İsmail Paşa, işte bu yıllarda operaya merak sardı. Bu merak zaman içinde yoğunlaştı. Mısır Hidiv'i İsmail Paşa'nın bu devletlerle olan yakın temasa ve bölgede güdülen politika her iki tarafı da bir anlamda operada birleştirmişti. Opera sanatının o dönemin en gözde sanatı olarak sivrilmesinde de bu ilişkilerde payı önemliydi. Opera sanatı tıpkı Osmanlı padişahları gibi artık İsmail Paşa'nın da hayata geçirmek isteyeceği bir sanat olmuştu. Bu ilginin yoğunluğu, hayranlık boyutu ve Mısır'ın kendi himayesinde yazdırılmış bir opera ile belki de bir anlamda kendini gösterme çabası, 19. Yüzyılda İtalyan sanatçı Giuseppe Verdi’ye büyük paralar ödeyerek bir opera yazdırma konusunda bir işe girişilmesine neden oldu.

 

Aida Operası Fransız Mısır Uzmanı Augosto - İtalyan Şair Antonio Ghislanzoni ve İtalyan Besteci Giuseppe Verdi'nin Ortak Çalışmasıdır

 Osmanlı İmparatorluğu’nun Mısır Hidivi[2] İsmail Paşa,  Ocak 1871’de “Aida” operasını yazdırmak için Verdi’ye tam 150.000 frank ödedi. Operayı, yazılmış senaryodan uyarlayarak Fransız eski Mısır uzmanı Augosto Mariette kaleme aldı. İtalyan şair ve yazar Antonio Ghislanzoni ise yazdı. Tüm bunlar için de sanatçılara oldukça yüksek meblağlar ödendi. Dört perde ve yedi sahneden oluşan Aida Operası, değerini her geçen gün artıracak bir başyapıt olarak anılacağı bir yolculuğa doğru yol alıyordu. Bir gün bütün dünya bu operanın ününü duyacaktı…  Şimdi şöyle bir tarihe yolculuk yapmak gerekirse, “Osmanlı İmparatorluğunun dağılma döneminde (1792-1922) II: Mahmut’un bir kadın hamamında tellak olarak çalışan “Besime” adlı bir çingene güzelinden doğma olan oğlu “Abdülaziz’in (1830-1876) Padişahlığı zamanında (1861-1876), Devletin Mısır Valisi Mehmet Sait Paşa’ya (1822-1863), 1856’da bir Fransız şirketine Akdeniz’in Süveyş Kıstağı üzerinden Kızıldeniz’e bağlayacak bir kanal açtırma imtiyazı vermişti. Bazılarına göre Aida Operası, 1860’da açılacağı düşünülen Süveyş Kanalı’nı kutlamak için Kahire’de kurulup aynı yıl açılan 850 kişilik Hidivlik Opera Evi’nde ilk kurulum prömiyerinde sahnelenmek üzere hazırlandığı yönündeydi... Suveyş Kanalı gibi önemli bir projenin hayata geçecekti. Mısır Valisi ismail Paşa, Mısır’a dikkatleri çekmek için her türlü yola başvuruyordu. Hidivyal Opera Binasının açılışını da o güne kadar hiç seslendirilmemiş ve sahnelenmemiş, görkemli, kendi şanına yaraşır özel bir eser ile yapmak istiyordu. Çünkü o yıllarda İtalya’dan başlayıp Osmanlı padişahlarının büyük ilgi odağı olan opera sanatının Mısır topraklarında da kendine yer bulma düşüncesi ve bu akıma uymak istemesi çok normaldi.

 

Hidivyal Opera Binası Milano'daki La Scala Opera Binasından Etkilendi

Hidivyal Opera binasının tasarımını, Milano’daki La Scala Operasından esinlenerek İtalyan mimarlar Livorno’lu Pietro Avoscani (1816-1891) ve Roma’lı Mario Rossi tarafından yapıldı. Çoğunlukla ahşaptan olan Hidivyal Opera Binası 850 kişilik bir kapasiteyle altı ay gibi kısa bir zamanda inşa edildi.186 kişilik geniş bir kadrosu ve 60 kişilik orkestrasının yanı sıra, 66 kişilik bir korosu ile hemen çalışmalarına başladı. Hidiv İsmâil Paşa bu yapılanmaya bale sanatının da icra edilebilmesini ön gördüğünden bu ekibe 60 kişilik bir bale kadrosu da eklendi. Böylece Mısır’ın kendi topraklarında Fransız Grand Operası benzeri operaların sahnelenebileceği bir alt yapıya ve opera binasına sahip olmuş oldu.

Aida Operası Osmanlı-Mısır Meselesinin Bir Miladıdır

Mısır Osmanlı'ya Bağlı Olmasına Rağmen Bağımsızlığını İlan Etmek İstedi 

Mısır Hidivi İsmail Paşa’yı biraz tanıyacak olursak, 1863’te amcası Sait Paşa ölünce, Mısır Hidivi olan İsmail Paşa, Mısır Osmanlı’ya bağlı olmasına rağmen Mısır’da bağımsız bir devlet kurma hevesine düştü. Tüm emellerini gerçekleştirmek için olmadık lüks hediyelerde bulunuyordu. Bunlardan biri de 1852’de “feyz-i Cihad” adıyla inşa edilmiş, bir İstanbul ziyaretinde Sultan Abdülaziz’e “Sultaniye” adıyla içindeki personelle birlikte hediye edilmiş yattı. Padişahı Mısır’a davetiyle davete iştirak eden padişahı muhteşem törenlerle karşılayarak kalbini fetih edip, sonrasında da birçok imtiyazları elinde toplayan Sait Paşa, her seferinde çok ileri gidecek ve Osmanlı Padişahının tasdikini dahi almadan Avrupa devlet başkanlarını da ülkeye davet ederek onlarla sıcak temaslarda bulunacaktı…

 

Mısır Hidivi ismail Paşa Osmanlı'nın İçinde Bulunduğu Zor Durumu Fırsata Çevirmeye Çalıştı

Mısır Hidivi İsmail Paşa, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zor durumdan istifade ederek dış kredi yetkisine sahip oldu (1872), fakat İngiltere ve Fransa’ya büyük ölçüde borçlanmıştı. Almış olduğu borç paralarla ordu ve donanmasını kuvvetlendirdi. Oğlu kumandasında bir orduyu Habeşistan’a gönderdi. Eritre ve Uganda’da topraklar kazandı (1875). Mısır’ı mektepler, yollar, çeşmeler ve daha pek çok sosyal yapılarla zenginleştirdi. Ancak büyük askeri harcamalar yüzünden ülkenin ekonomik durumunun sarsılması üzerine, Süveyş Kanalının Mısır’a ait hisse senetlerini İngiltere’ye satmak zorunda kaldı. Bu durum İngiltere’nin Mısır’ın iç işlerine müdahale etmesine yol açtı. Bu sırada Osmanlı Devleti, Sultan Abdülaziz’in şehit edilmesinin ardından patlak veren  93 Rus Harbi nedeniyle Mısır meseleleri ile ilgilenilemedi. İngiliz ve Fransızlardan meydana gelen ortak bir heyet, Mısır maliyesini denetlemeye başladı. Süveyş kanalının görkemli açılışı için ayrıca Verdi’ye; konusu Osmanlı Devleti tarafından seçilen, Habeş-Sudan kralının kızının, esir düştüğü, Mısır’da vatanına ihanet etmesini, babasının ona ve evlendiği düşman komutanına birlikte diri diri gömülme cezasını verdiği, vatanseverlik üstüne kurgulanan operanın bestelenmesi için, Fransızlara da libretto ve kostüm için ciddi bedeller ödemişti.

 

Aida Operası'nın Fenotik Açılımı "Ayça/Ayşa"'dır Sonra da "Aida" Olarak Değiştirilmiştir!

Fonetik açılımı “Ayça/Ayşa” olan ve sonradan kullanımı “AİDA” olarak dillere yerleşen opera, Osmanlı bütçesinden ciddi bütçeler harcanarak yaptırılan Kahire Opera Binası da bir kere bile sahnelenemeden İngilizlere devredildi. İngilizler Aida Operasını 24 Aralık 1871’de Kahire’de Hidivlik Opera Evi”nde orkestra şefi Giovanna Bottesini yönetiminde sergiledi. Operanın ilk gösterimini halktan rastgele opera izleyicisine yapılmasını isteyen, buna rağmen ilk gösterim için tüm biletlerin davetiyeyle özel davetlilere satıldığını duşunca çok sinirlenen Verdi, bu durumu protesto etmek için gösteriye gitmedi. Tam bir yıl sonra Şubat 1872’de Milano’da La Scala Opera Evi’nde yapılan gösteri davetini kabul ederek, kendi eserini ilk defa izleyebildi.

 

Aida Operası Eski Mısır'da Firavunlar Çağı'nda Teb ve Menfis Kentlerinde Geçmektedir

 Aida Operası, eski Mısır’da Firavunlar çağında Teb ve Menfis Kentlerinde geçmektedir. Mısır Firavunu Habeşistan ile savaş halindedir. Mısır ordusunun genç kumandanı Ramades , Habeş kralının kızı genç ve güzel Aida’ya âşıktır, ancak onun kimliğini bilmemektedir. Habeş kralı Amanasro, Teb kentine saldırınca Ramades komutasındaki Mısır ordusu karşı koymaya hazırlanır. Üzüntü içinde olan Aida gibi firavunun kızı Amneris de Ramades’e âşıktır ve ona zaferle dönmesi çağrısında bulunur.

 

Aida Operası'nın En Bilinen ve Sevilen Bölümü

Eserin en çok bilinen ve sevilen bölümü olan “Zafer Korosu”nda (operanın 2. perdesi 2. sahnesinde), Teb kentinin surları dışındaki büyük yolda Firavun, kızı Amneris ve yanındaki esir Aida, saraylılar ve diğer esirler toplanır. Zafer kazanmış olan Mısır ordusu halk tarafından büyük coşkuyla zafer marşıyla karşılanırken Tanrı İsis, Mısır ve Firavun “Mısır’a ve onu koruyan İsis’e zafer” sözleriyle övülmektedir. Bu zafer sahnesi için Verdi, normal orkestra trompetinden daha uzun bir trompet kullanmış ve bu çalgıya “Aida trompetié” adı verilmiştir. Partisyonda ise toplamda altı trompet yer alır. Broadway- Newyork’ta bulunan Amerika’nın en ünlü opera organizasyonu olan  Metropolitan Opera Evi tarafından adeta profesyonel bir film setini andıran dekoru ve kostümleriyle 1989’daki gösteriminde izleyiciyi adeta büyülemiştir.

 

Aida Operası Tüm Zamanların Baş Yapıtı Olarak Tarihe Geçmiştir

Tüm zamanların baş yapıtı olarak bilinen “Aida operası” Türkiye’de ilk defa DEVLET Opera ve Balesi (DOB) Genel Müdürlüğü tarafından düzenlenen 26. Uluslararası Aspendos Opera ve Bale Festivali kapsamında 'Aida' operası 12 Eylül 2019’da Aspendos Tiyatrosu’nun büyülü atmosferinde sergilendi. Operanın tüm sanatçıları Türk olsa da opera, İtalyan Orkestra Şefi Fabrio Maria Carminati tarafından yönetildi. Relisörlüğünü Grisostomi Travaglını, Tarihi araştırma Ravivaddhana Monipong Sısowath’a ait. Antalya ve Ankara DOB orkestra ve koro sanatçılarının eşliğinde gerçekleştirilen operanın başrolünü oluşturan solist sanatçılar ise “Aida”yı soprano sanatçı Anna Nechaeva, “Radames”i tenor Murat Karahan, “Amneris”i Anastasia Boldyreva seslendirecek. 13 Eylül Cuma günü yapılan ikinci temsilde 'Aida'yı, bu sefer Franceska Tiburzi, 'Radames'i Efe Kışlalı, 'Amneris' rolünü yine ünlü soprano Anastasia Boldyreva seslendirdi. Son günlerde çok konuşulan ve sanat camiası tarafından da üstünde oldukça yorumlar yapılan Aida Operasının sahnelenmesinde Devlet Opera ve Balesi’nin Genel Müdürü Murat Karahan’ın rolü ve konuyla ilgili görüşleri bir sonraki yazımda sizlerle paylaşmak üzere…

Silvan Güneş

Biyografi Yazarı

Alıntı & Kaynak & Fotoğraflar

* http://lcivelekoglu.blogspot.com/2015/12/144-yil-once-bugun-guiseppe-verdinin.html * https://www.neoldu.com/osmanlida-mehter-1234h.htm  [1][1] ERTEKİN, Sibel, Başken Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Müzik ve sahne sanatları Anabilim Dalı, Müzik Bilimi Yüksek Lisans programı, “Türk Operası’nın Gelişim Süreci”, Yüksek Lisans Tezi, http://acikerisim.baskent.edu.tr:8080/bitstream/handle/11727/1544/00207.pdf?sequence=3&isAllowed=y [2] Hidiv: Kavalalılara mensup Mısır valilerine babadan oğula geçmek üzere 1867'de verilen resmi unvan. Hidiv; Arapça'da büyük vezir, baş vezir, hâkim demektir.

  • Wikipedia: https://ro.wikipedia.org/wiki/Aida & https://tr.wikipedia.org/wiki/Aida
07.07.2021