21 Aralık Kış Ekinoksu ve Ekinoks Hakkında

Halk arasında gün dönümü olarak bilinen ve her yıl 4 kez gerçekleşen özel günlerden biri de 21 Aralık kış ekinoksu. Kış ayının hem gerçek anlamda başlangıcı hem de bir nevi bahar sürecinin de habercisi olan gün dönümü yani ekinoks konusundan biraz bahsedelim istedik. Ekinoks nedir, astronomi anlamının yanında başka hangi anlamları vardır gibi soruların cevaplarını araştırırken 21 Aralık gün dönümünün romantizmini hakkında da konuşalım. Buyurun ekinoks yazımıza.

 

Ekinoks Nedir, Gündönümü ile Aynı Şey midir?

Ekinoks nedir sorusunun yanıtlamadan önce ikinci soruya baştan cevap verelim: Ekinoks ile gün dönümü hem aynı şeydir hem değildir. Gündönümü kavramı Türkçe bir söyleniş olurken ekinoks, hem bilimsel hem de evrensel bir söyleyiş. Diğer yandan ekinoks bazen tüm gündönümlerine bazen iki tür gündönümüne verilen ad oluyor. Peki, ekinoks nedir? Her yıl genel olarak yaşanan dört mevsimi ifade eden ve güneş ışınlarının ekvator paraleli ile Oğlak ve Yengeç dönencelerine dik düşmeleri yaşanan gündüz ve gece sürelerinin maksimum – minimum sürelerini yaşadığı zamanlara ya da durumlara ekinoks adı veriliyor. Kimi kaynaklara göre ise yalnızca 21 Mart ve 23 Eylül’de gece ve gündüzün eşit olduğu iki gün dönümü, ekinoks olarak geçerken kimi kaynaklar da 4 gündönümüne de ekinoks adını verir. Bizler şimdi, 2020 yılına merhaba demeye hazırlandığımız şu günlerde 21 Aralık Kış ekinoksunu yaşayacağız. Daha yakın bir tarihte olduğumuz içim önce 21 Aralık gündönümünü ve sonra da diğer ekinoksların tariflerine bir göz atalım. 

 

21 Aralık Kış Ekinoksu

Öncelikle 21 Aralık tarihinin Kış mevsimini, Türkiye’nin de içinde yer aldığı Kuzey Yarımküre için geçerli olduğunu, Güney Yarımküre içinse bunun yaz mevsimi anlamına geldiğini belirtelim. Tabi sıcaklık anlamında Kuzey ve Güney yarımkürelerin yaşadıkları kış mevsimi aynı değil ama kavramsal olarak durum böyle. Mevsimleri, kabaca ay bazında ele aldığımızda Kış ayı; Aralık, Ocak ve Şubat aylarıdır. 21 Aralık tarihinde güneş ışınları Oğlak dönencesine dik gelir. Bu da o gün; en uzun gecenin yaşanmasına neden olur. Yani, Kuzey yarım kürede 21 Aralık tarihi, pratikte en uzun gecenin yaşanması anlamına geliyor. Bu durum Güney Yarımküre için de en uzun gündüz anlamında. Kuzey yarımküre için Kış ekinoksu anlamına gelen 21 Aralık’ın simetrisi ise 21 Haziran tarihidir. Bu tarih de Kuzey için Yaz, Güney için Kış ekinoksu anlamına gelir ve bu kez güneş ışınları, Yengeç dönencesine dik gelir. 21 Haziran tarihinde de Kuzey yarımkürede en uzun gündüz yaşanır.

 Bu ekinokslardan bahsetmişken kavramlarda adı geçen dönenceleri ve güneş ışınlarının dik gelmesi konularını da kısaca açalım. Tıpkı paralel ve meridyenlerin var sayıldığı gibi dönenceler de varsayılır. Gündönümü olaylarının keşfi sonrasında güneş ışınlarının dik olarak geldiği bu çizgilere kuzeyde Yengeç, güneyde ise Oğlak adı verilir. Oğlak dönencesi Güney Yarımkürede dünyanın tam ortasından geçen paralel olan Ekvator çizgisinin 23° 27' güneyinden geçerken Yengeç dönencesi de Ekvatorun yine aynı şekilde 23° 27' kuzeyinden geçer. Güneş ışınları 21 Aralık ve 21 Haziran ekinokslarında bu dönence çizgilerine dik düşer ve gölge boyu bu çizgi boyunca sıfırlanır. Dik düşmenin ne olduğunu da aklınızda şöyle canlandırabilirsiniz. Dünya elips biçiminde, küre ve eğiktir. Güneş’in çevresinde tur atarken kendi etrafında da döner. Bu hareketini de güneşin yörüngesinde sürdürür. Dolayısıyla sürekli olarak güneş ışınlarına maruz kalan dünyaya bu ışınlar, yılda dört kez dik olarak yani 90 dereceyle gelir.

 

Bahar Ekinoksları

Yazımızın başında kimi kaynaklarda ekinoks tanımını yalnızca bahar gündönümleri için yapıldığını söylemiştik. Ekinoks kelimesinin kökenine bakıldığında Latince aequinoctium (aequi- “eşit” ve -noct “gece”) kelimelerinden türeyen “eşit gece” kelimesi çıkıyor.  Dolayısıyla sadece gece ve gündüzün eşit olduğu günlere ekinoks denilmesi bu anlamda yanlış değil. Bu ekinokslar yani gündönümleri ise bahar ekinoksları olarak geçer ve 21 Mart ile 23 Eylül tarihleridir. Bu tarihlerde güneş ışınları, dünyanın yatayda tam ortasından geçtiği kabul edilen en uzun paralel çizgisi yani ekvatora dik olarak gelir. Bu durum da her iki günde de gece ve gündüzün eşit sürede yaşanmasına neden olur. 21 Mart tarihi Kuzey Yarımkürede, 23 Eylül ise Güney Yarımkürede ilkbaharın başlangıcı, tersinde ise sonbaharın başlangıcı anlamına gelir. Bu durum, bu günlerde dünyanın bir yanının karanlık bir yanının ise karanlık olmasına da sebep olur. Düşeyde Dünyanın aydınlık ve karanlık taraflarını birbirinden ayıran çembere de Aydınlanma çemberi denilir ve bu çember Güney ve Kuzey kutuplarından aynı andan geçen düşey bir çemberdir. Bu çemberin kutuplardan geçmesi ile 23 Eylül tarihinde Kuzey Kutbu’nda, 21 Mart’ta ise Güney Kutbu’nda 6 aylık gecenin başlamasının da habercisidir. Tersinde ise 6 aylık gündüz başlar. Yani, Güney Kutbu geceyi yaşarken Kuzet kutbu gündüzü yaşar ve daha sonra bunlar yer değiştirir. Tüm bu bilgileri, görsel olarak aklınızda toparlamak için aşağıdaki videoyu izleyebilirsiniz. https://www.youtube.com/watch?v=enlih8M5DN0

 

Ekinoksun Felsefi ve Mitolojik Anlamı

Ekinoks olayının yarattığı sonuçlar, tarihsel süreçte mitolojik anlamlar da almıştır. Kış ve yaz gündönümleri de mitolojik anlamlar almıştır. Bunlardan biri de Latin mitolojisinde kış gündönümü için Oğlak tanımlamasının “Tanrıların Kapısı” olarak kabul edilmesidir. Aynı inanışta bu durum güneşin yükselişinden ve büyümesinden dolayı gücü simgeler. Latincede kapı anlamına gelen Janua’dan türeyerek kapıların bekçisi olarak o zamanın yöneticisi Janus, adını buradan almış ve elinde bulunan iki anahtarla gündönümlerinin kapılarını açar. Buna göre kış gündönümünde altın, yaz Gündönümünde de gümüş anahtar kullanır. Buna benzer olarak ekinoksların mitoloji ve inançlarda hep karşılığı olmuştur. Buradan felsefi anlamına geçelim. Aslında gündönümlerinin ortaklaştığı iki ana durum var. Bunlardan biri yeni bir başlangıcı ifade etmeleri, diğer de dünyada ve hayatta var olan ikilikleri simgelemeleri. Yeni bir mevsimin başlangıcını haber vermeleri, sürekli yenilenme döngüsünü işaret eder. Her kurulan yeni bir düzenin bir başka yenilikle yıkılması değildir aslında buradaki yenilenme, döngüsel bir yeniliktir ve eskinin birikimiyle beraber bir değişimi çağrıştırır. Evet, hayat bir döngü içinde sürekli değişir, yenilenir. Ekinokslar da bu şekilde tüm canlıları bu değişimlere hazırlar. Bir başka tarafı ise ikilikler; yani gece- gündüz, aydınlık – karanlıktır. Biri olmadan diğerinin varlığı ve tarifini imkansız olduğu sonsuz ikiliklerin en keskinidir gece ve gündüz. Bu da hayatın bir denge meselesi olduğunu sürekli bir devinim halinde dengeyi bulma mücadelesinin yaşandığını, bazı zamanlarda tam denge hali oluşsa da deviniminin sürmesi için yeniden bozulan dengeyi ve vazgeçilemez ikilikleri gösterir. Ekinokslar, felsefi olarak dengeyi, ikiliği, devinimi, döngüyü ve yeniliği anlatır. Herkesin keyifli, anlamlı ve romantik bir kış ayı geçirmesi dileğiyle.

07.07.2021